بسم الله الرحمن الرحیم
عرض سلام و وقت بخیر خدمت جنابعالی و همه عزیزانی که در این نشست حضور دارند و سایر دوستان که بعد از زمان برگزاری بصورت آفلاین این نشست را دنبال خواهند کرد. خیلی متشکر بابت اینکه این فرصت را در اختیار ما قرار دادید تا بتوانیم گزارش طرح پژوهشی خودمان را در خصوص پدیده اربعین خدمت شما و علاقمندان به این موضوع ارائه بدهیم. من سعی میکنم زمانی که برای ما تعیین شده را به دو قسمت تقسیم کنم و همکارم سرکار خانم مهندس تقدسی هم قسمت دوم و بخش عملیات اجرایی و نتایج پژوهش را خدمت دوستان ارائه خواهند داد.
کاری که انجام دادیم همانطور که در نام نشست هم ملاحظه میفرمایید، یک طرح پژوهشی بود با عنوان شناسایی مسائل اولویتدار در پدیده اربعین و با توجه به رشته درسی و مطالعات تیم پژوهش در حوزه آینده پژوهی، سعی شد از روش تحلیل تاثیر متقابل و تحلیل ساختاری این پدیده مورد بررسی قرار گیرد.
ابتدای صحبت اجازه میخواهم فرا رسیدن رحلت رسول اکرم و شهادت امام حسن مجتبی و امام رضا (ع) را تسلیت عرض کنم انشاءالله که همه ما از پیروان خوب نبی اکرم و ائمه اطهار باشیم به مناسبت این ایام و با توجه به اینکه در اواخر ماه صفر هستیم و مراسم بزرگ اربعین سال جاری در هفته پیش برگزار شد، سعی کردیم این نشست مصادف با ایام اربعین برگزار شود که میزان قرابت موضوع و زمان ارائه آن، بیشتر و متناسبتر باشد. این پژوهش در سال 98 و بعد از مراسم اربعین انجام شد. یعنی چندماه قبل از شروع بیماری کرونا. پژوهشگران این تحقیق بنده و همکارم سرکار خانم مهندس تقدسی هستند. در خصوص مسئله شناسی تحقیق، آقای دکتر شراهی و پیرامون روش انجام پژوهش و تحلیل ساختاری از آقای دکتر مولایی کمک گرفتیم که در ابتدای صبحتها جا دارد از هر دوی این بزرگواران تشکر ویژه داشته باشم.
اگر اجازه بفرمایید من با یک مقدمه کار را شروع کنم. همانطور که مستحضر هستید واقعه عاشورا به خودی خود یکی از عظیم ترین و کم نظیرترین حوادث عالم در تاریخ بشریت است و پدیده اربعین که موضوع خاص این نشست ماست جلوه خاصی از این حادثه بزرگ است و در سالهای اخیر پر رنگ تر و پر رنگ تر شده و به یک نمادی تبدیل شده که نمادی قابل تقدیر و ارزشمند است. اگر کسی وارد ساحت اربعین بشود و در پدیده اربعین مطالعاتی داشته باشد یا بصورت میدانی در پیاده روی عظیم اربعین حاضر شود از آثار و خبرهایی که برای اربعین منتشر میشود مطلع شود، متوجه میشه که در پیاده روی اربعین، یک مسیر پر نوری شکل گرفته و این مسیر با رنگ و بوی تشیع به سمت یک خط کمال و یک خط بلوغی حرکت میکند و هر سال این حرکت سریع تر و این بالندگی آن هم بیشتر خواهد شد.
ما میتوانیم ادعا کنیم که اربعین تمرینی برای شکل گیری یک تمدن نوین جهانی است و کسانی که وارد اربعین میشوند چه بصورت معنوی و چه به صورت فیزیکی، حس میکنند انگار اربعین ساکنان خودش را به سمت اهداف بالاتر حرکت داده و آنها را رشد میدهد. این پدیده علی رغم اینکه در سالهای قبل هم وجود داشته و شاید کمتر مورد توجه ایرانیان قرار گرفته بود یا کمتر تبلیغاتی در خصوص پدیده اربعین وجود داشت اما این پدیده قدمت خیلی زیادی دارد، اما می توان ادعا کرد بُعد تمدنی و بُعد متعالی اربعین را میتوانیم در این دهه اخیر ببینیم. هر سال تعداد زائرین حضوری اربعین بیشتر میشود و بر حجم و میزان محتوایی که در فضای مجازی و رسانهها و مکتوبات در خصوص اربعین تولید می شود، اضافه شده و همه این موارد نشان دهنده این است که این پدیده، پدیده خاصی است که ظرفیت تمدنی سازی را هم در دل خود دارد. اربعین ماکت تمدنی است و اگر ظرف زمان آن در طول سال ادامه میداشت این ادعا دور از ذهن نبود که آن را یک تمدن سازی نوین بنامیم.
ما در این پژوهش چند سوال مهم داشتیم. اولین سوال ما این بود که با اولویت ترین و مهمترین مسئلههایی که می تواند مرتبط با پدیده اربعین باشد چیست ؟ در کنار سوالات اصلی، سوالات فرعی ای هم داشتیم مثلا اثرگذارترین مسئله و اثرپذیرترین مسئله مرتبط با اربعین کدام است و نهایتاً با استفاده از تحلیل ساختاری میخواستیم این پدیده را از لحاظ پایداری یا عدم پایداری مورد بررسی قرار بدهیم. علت اینکه چرا این سوالات دغدغه ما بود این است که به هرحال این پدیده یک پدیده بسیار بزرگ و عظیم است و طبق آمار رسمی و غیر رسمی هر سال تعداد نفراتی که در این فرایند و در این پدیده حاضر میشوند بیشتر میشود. پیاده روی اربعین در سالهای آتی مدیریتی خارج و فراتر از مدیریت بومی عراق را میطلبد یا لااقل باید در مورد آن بررسی های علمی و دقیقتری صورت گیرد، لذا با توجه به اینکه جمهوری اسلامی ایران بخش قابل توجه و سهم زیاد از تعداد زوار اربعین دارد و در کنار جمهوری اسلامی سایر کشورها (حدود 31 الی 32 کشور طبق آماری که کشور عراق داده یا بیشتر) از نقاط مختلف دنیا برای مشارکت در این پدیده میآمدند این پدیده یک مسئله بین المللی و فراکشوری است و لذا مهم است که ببینیم اولویتها و مسائل مهم و دغدغه های مهمی که در این پدیده امکان دارد وجود داشته باشد چه چیزهایی هست و از طریق این پژوهش و پژوهشهای تکمیلی این امکان وجود داشته باشید که به مسئولین امر چه در طرف عراق و چه در طرف ایرانی این نکات را منتقل شده و کیفیت برگزاری پدیده اربعین و زیارت اربعین و پیاده روی اربعین در هر سال بهتر بشود و آفتهایی که به هرحال از دور و نزدیک مشاهده میشود به حداقل رسیده یا نکاتی که اگر رعایت بشود کیفیت کار بالاتر میرود مدنظر قرار بگیرد. لذا این پژوهش جدای از اینکه یک کار علمی است یک تحقیق کاربردی هم هست.
برای هر کار پژوهشی معمولاً پژوهشگران پیشینه کار را بررسی میکنند و ملاحظه میکنند که قبلاً چه کارهایی انجام شده و چه افرادی در این حوزه کار علمی انجام دادهاند. ما هم طبق روال مرسوم یک کار پژوهشی ابتدا آثار و مستندات و مکتوباتی که در خصوص اربعین بود جمع آوری کردیم که بخشی از آن موارد را در اسلایدها ملاحظه میفرمایید. افراد مختلفی از زوایای مختلف به قضیه اربعین توجه کرده و نکات و مسائلی را در خصوص اربعین مطرح کرده بودند که ما سعی کردیم همه این مطالب را به که به زبانهای فارسی، عربی و یک گزارشی انگلیسی از تحقیق دانشگاه MIT در مورد اربعین بود، همه را جمع آوری کنیم. این گام اول کار ما بود که ببینیم دیگران چه کاری انجام دادند نتیجه بررسی پیشینه این بود که در خصوص پدیده اربعین و مشخصاً شناسایی مسائل مرتبط با اربعین و استفاده از رویکرد آیندهپژوهانه پیرامون آن، کاری به زبانهای عربی، فارسی و انگلیسی منتشر نشده است. بعضی از اندیشکدهها در خارج از ایران فعالیتها و کارهای پژوهشی کرده بودند که دسترسی به مستندات آنها امکان پذیر نبود و ما ادعای ما این است که فعالیت پژوهشی انجام شده در بین مواردی که منتشر شده در دسترس عموم قرار گرفته است یک کار نو و جدید است. اگر اجازه بفرمایید یک مروری در خصوص مباحث نظری پژوهش داشته باشم وسعی میکنم یک مرور خیلی سریعی روی مبانی نظری پژوهش داشته باشم و بعد سایر گامهای پژوهش را ادامه بدهیم.
آینده نگری و آینده پژوهشی حوزههایی هستند که تحقق آینده مطلوب و گام برداشتن در حوزه آینده را دنبال میکنند و به نوعی یک نوع مطالعات و مرحله گذاری هستند از رویکرد کلاسیک نگاه به آینده که فقط پیش بینی آینده و یا رسیدن به یک آینده مشخص را دنبال میکردند. در آینده پژوهشی ما از انواع آیندهها و طیفی از آیندهها صحبت میکنیم که آقای تئودور گوردون (یکی از آینده پژوهان مطرح) این عنوان را به آینده های چندگانه یا آینده های جایگزین تعبیر میکند. چیزی که ما در آینده پژوهی به دنبال آن هستیم این است که فضای نااطمینانی و نایقینی آینده را بتوانیم کنترل کنیم و دورنما و شمایی از آن را ترسیم کنیم و در حد توان مسیر حرکت خود را از زمان حال به سمت آینده مطلوب هدایت کنیم. یعنی تعدادی آینده ممکن و محتمل وجود دارد که ما بهترین آنها برایمان مطلوب است و سعی میکنیم که مسیر ورود به آینده طوری باشد که ما را به آینده مطلوب برساند. این یک تعریف خیلی ساده و کلی از فعالیت آینده پژوهی بود. در این رشته و در حوزه آینده پژوهی با توجه به اینکه این علم یک علم نوپایی است و تعداد افرادی که در این حوزه فعالیت میکنند نسبت به حوزه های دیگر خیلی کمتر است لذا قدمت این علم از زمان مدون شدن آن زیاد نیست (شاید در حدود 2 دهه). این رشته زمان زیادی نیست که بصورت آکادمیک مطرح شده لذا یک رشته ای است که هم نوپاست و هم شاخه ها و رویکردهای متفاوتی در مناطق مختلف دنیا دارد. افراد و اندیشکده های متنوعی مطرح شده اند و هریک بخشی از این حوزه را توسعه دادهاند. یکی از این رویکردهایی که میتوانیم ادعا کنیم در حوزه آینده پژوهی خوب و بصورت سیستماتیک وارد شده است، رویکرد فرانسه بوده و این مکتب تحت عنوان پراسپکتیو یا معادل انگلیسی اش آینده نگری راهبردی تعریف میشود. افرادی مثل آقای میشل گوده جزو کسانی هستند که این حوزه را توسعه داده و هم با تیم و همکارانی که دارند و استفاده از نرم افزارهای مختلف سعی کردهاند دسترسی پژوهشگران را به این حوزه منظم و با استفاده از نرم افزارهای مختلف تسهیل کنند. لذا ما هم در این کار پژوهشی که خدمت شما ارائه میشود هم همین سبک را انتخاب کردیم و با توجه به اینکه متغیرهای زیادی داشتیم و خطا نیروی انسانی در بحث خبرگان، تحلیل و بررسی نتایج امکان بروز داشت ما هم به سمت نرم افزارها و استفاده از مکتب پراسپکتیو رفتیم و از طریق تحلیل ساختاری سعی شد به پدیده اربعین و مسائل مرتبط با آن نگاه کنیم.
در تحلیل ساختاری یکسری گامهایی تعریف شده که این گامها کمک میکند پدیده ای که بررسی میشود و مورد پژوهش قرار میگیرد بصورت جامعتری مورد کنکاش قرار بگیرد. یکی از نرم افزارهای مرسومی که تحلیل ساختاری دارد نرم افزار میک مک است که در این پژوهش از آن استفاده شده و متغیرهای کلیدی مرتبط با موضوع پژوهش را شناسایی میکند. نرم افزار مکتور نرم افزاری برای تحلیل بازیگران است و تحلیل های ریخت شناسی ، مولتی پول و تحلیل چند معیاره هم گزینه های دیگری هستند که در مجموع یک پکیجی را ارائه میکنند و این پکیج کمک میکند آینده پژوهی و کار پژوهشی به صورت مطلوب انجام شود. ما در این پژوهش از نرم افزار میک مک مشخصاً برای شناسایی متغیرهای کلیدی مرتبط با اربعین استفاده کردیم.
روش تحلیل ساختاری قدمتی بیش از زمان رسمی آینده پژوهی دارد و میشود گفت از سال 1966 آقای گوردن و هلمر افرادی بودند که تحلیل ساختاری را مطرح کردند و توسعه دادند. الان این روش و چیزی که وجود دارد و مطرح میشود یا مورد استفاده قرار میگیرد طبیعتاً خیلی متفاوت است با چیزی که در گذشته بوده اما اگر در یک جمله بخواهیم بگوییم تحلیل ساختاری و تحلیل تاثیر متقابل چه کاری انجام میدهند این سوال را میتونیم مطرح کنیم که آیا پیش بینی آینده میتواند مبتنی بر تاثیرات احتمالی متقابل اتفاقات آینده بر یکدیگر باشد یا نه. اگر من بخواهم یک مقدار توضیح بدهم معنا و مفهوم این سوال این است که آیا آیندههایی که در پیش روی ما هستند و قرار است اتفاق بیفتند روی همدیگر اثر دارند؟ و این اثر بصورت متقابل هست یا نه هر کدام از اینها به صورت مستقل پدیدههایی هستند که در یک خط زمانی اتفاق میافتند؟
در تحلیل ساختاری ادعا این است که آیندهها روی همدیگر وقایع آینده روی همدیگر اثر گذارند و لذا اگر ما بتوانیم در مورد یک پدیده خاص یا یک موضوع خاص اثرات پارامترهایی که روی یک پدیده و موضوع تاثیر گذار هستند اثرات متقابل اینها را شناسایی کنیم و تحلیل کنیم، میتوانیم بخش قابل توجهی از وقایعی که در آینده اتفاق خواهد افتاد را رصد شناسایی کرده و در اختیار داشته باشیم. لذا ما در حوزه پدیده اربعین با توجه به اینکه اربعین پدیده ای است که هر سال هم تکرار و توسعه داده میشود از روش تحلیل ساختاری سعی کردیم که عوامل اثر گذار بر پدیده اربعین را شناسایی کنیم و از انجا به بعد بتوانیم یک تحلیل خوبی در خصوص آینده این پدیده داشته باشیم. با توجه به اینکه میخواهم بحث را هم هدایت کنم، یک مقدار بحث نظری را سریعتر مرور کنم فقط در حد اینکه بدانید تاثیر متقابل و نرم افزار میکمک و مراحل بکارگیری آن اگر درست انجام بشود در نهایت به همان هدف که در مورد تحلیل ساختاری عرض شد خواهیم رسید. نرم افزار میک مک چند مدل نمودار و خروجی میدهد که یکی از نمودارهای معروفش همون نمودار چهار ناحیه چهار ربعی است که الان ملاحظه میفرمایید. وقتی ورود اطلاعات در نرم افزار انجام شد و تحلیل ساختاری و تحلیل اثر متقابل صورت گرفت، خروجیها استخراج شده و ما در نرم افزار میک مک نمودارهایی داریم تحت عنوان نمودار تاثیر اثرات مستقیم و یک نمودار مشابه اثرات غیر مستقیم. متغیرها در چهار ربع نمودار همانطور که ملاحظه میفرمایید توزیع شده و هر مسئله جانشینی و جایگذاریاش در این نمودار خیلی مهم است و تحلیل خاص خودش را دارد. جاگیری هر مسئله در این چهار ربع، تحلیلهایی دارد و با استفاده از آن میتوانیم وقایع مرتبط با آن مسئله و پدیده را مورد بررسی دقیق تری قرار بدهیم.
در خصوص روششناسی این پژوهش باید عرض کنم که این پژوهش از نوع تحقیقات کاربردی است. رویکرد پژوهش کیفی بوده و قلمرو زمانی که در نظر گرفته شده بود همان سال 98 بود که این پژوهش در آن زمان انجام شد. قلمرو موضوعی خب طبیعتاً بحث اربعین هستش و قلمرو مکانی را سعی کردیم محیط داخلی و پیرامونی کشور عراق در نظر بگیریم چراکه وقوع این پدیده در کشور عراق در حال انجام است. در خصوص روش های گردآوری اطلاعات ما از چند روش سعی کردیم استفاده کنیم تا جامع بودن جمع آوری اطلاعاتمان را بتوانیم تضمین کنیم. از روش های میدانی و مطالعه اسناد کتابخانه ای، استفاده از نخبگان، نظرسنجی، پرسشنامه ساختار یافته و پنل خبرگان برای این کار استفاده شد تا بتوانیم ابعاد مختلف موضوع و پدیده را شناسایی کنیم. در خصوص جامعه آماری پژوهش، چند تا ویژگی مد نظرمان بود اولاً افراد نگاه راهبردی و عمیق به موضوع تحقیق ما داشته باشند ثانیاً حداقل یکبار در مراسم زیارت اربعین و پیاده روی اربعین حضور داشته تا بر حال و هوا و فضای آن ایام اشراف داشته باشند. با توجه به اینکه خروجیهای کار پژوهش ما قرار بود قابل استفاده در حوزه مسئولین و متولیان در عراق و ایران باشد، سعی کردیم از همان ابتدا خبرگان و افرادی که در این کار پژوهشی از ایشان استفاده میکنیم افرادی باشند که یا سیاستگذار امور اجرایی اربعین باشند و یا تصمیم گیر در حوزه موضوع اربعین چه در ایران و چه در عراق. لذا هم در سطح کشور خودمان افرادی که در ستاد اربعین بودند، در استان های همجوار مرز عراق مسئولیت اجرایی داشتند و که افرادی که برنامه ریز بودند در حوزه امنیت و مدیریت اربعین و … سعی کردیم از همه این افراد استفاده بکنیم. در عراق هم با یکی دو تا از عشیرههای بزرگ عراقی که موکب های خیلی بزرگی در مسیر برپا میکنند و یک یا دو تا نماینده مجلس وقت عراق هم ارتباط گرفتیم که خروجی این کار پژوهشی جنبهها و وجوه عملی تری هم داشته باشد و در مقام اجرا هم قابل استفاده باشد.
ویژگی بعدی که سعی کردیم رعایت بشود افرادی که از ایشان استفاده میکنیم با ادبیات پژوهش و کارهای پژوهشی آشنا باشند فعالیت فرهنگی تبلیغی کرده باشند و یک تعدادی را هم همانطور که خدمتتان عرض کردم با توجه به اینکه روش ما بخشیاش جمع آوری میدانی بود سعی کردیم از افرادی که مسئولیت های اجرایی در عراق دارند چه سازمانها و نهادهای بزرگ ایرانی که در آنجا موکب برگزار میکنند و چه در قبایل محلی و گروههایی که انجا موکب داری میکنند چند نفری را داشته باشیم. مجموعاً جامعه آماری اولیه ای که شناسایی کردیم و به اسم هم مشخص کردیم یعنی اسم، شماره تلفن نحوه ارتباط و تماس، در حدود 210 نفر شد اما در آن زمان یک مشکل و یک وضعیت خاصی پیش آمد. اگر خاطرتان باشد در آذرماه 98 هم در کشور عراق و هم در یکی دو کشور عربی موج اعتراضات مردمی را داشتیم که این موج فراگیر شد در چالشهایی را برای حکومتهایشان بوجود آورد لذا یکسری از افرادی که به نوعی سیاسی بودند در این کشورها از دست دادیم از بابت اینکه به هرحال ایران یک کشور خاصی در منطقه است و ارتباط یک ایرانی پژوهشگر، در بحبوحه مسائل اعتراضات خیابانی و اتفاقاتی که افتاده بود یک مقدار چالش برانگیز بود لذا ما احتیاطهایی کردیم و طرف مقابل هم محدودیتهایی داشت که این موارد منجر به آن شد که مقداری در نمونه های آماری ریزش داشته باشیم. مورد دیگر اینکه خود اینترنت هم (چون بخشی از ارتباط ما با غیر ایرانیها مبتنی بر اینترنت بود) دچار اختلالاتی شده بود که باعث شد افرادی که میخواستیم از ایشان استفاده کنیم و یک هماهنگی اولیه انجام داده بودیم یا شناسایی شده بودند با مشکل و دشواری ارتباط مواجه بشوند. مثلاً در یمن چند نفری بودند که خب خود یمن درگیر جنگ و وقایع خاص خودش بود از فلسطین افرادی داشتیم که در این پژوهش یکی دو نفر کمک کردند ولی تعداد بیشتری مد نظرمون بود و به هرحال از یک جامعه آماری 210 نفره در نهایت کسانی که تا انتهای کار همراه ما بودند و به ما کمک کردند حدود 72 نفر بودند. بعد از این که داشتیم گزارش پژوهش را تنظیم میکردیم و کار را جمع بندی میکردیم دیدیم این عدد 72 هم خیلی جالبه و عددی بود که در حال و هوای عاشورا و اربعین یک نماد و یک علامت خاصی است.
همکار بنده سرکار خانم مهندس تقدسی از اینجا به بعد را زحمت میشکند و مباحث را ادامه میدهند، هم یک تنوعی بشود برای عزیزان و هم اینکه به صورت دقیقتر بحث مطرح بشود ولی نمای کلی کار ما به این شکل بود که در ابتدا سعی کردیم مسائل و متغیرهایی که مرتبط با بحث اربعین بود شناسایی کنیم و بعد از آن این مسائل که 175 مسئله اولیه بود به دست آمد. سپس سعی کردیم فیلترگذاری کنیم و مسائلی که خیلی اولویت نداشت یا قابل ادغام شدن با بقیه بود یا مسائل فرعی از یک مسئله کلی بودند همگی غربال شوند لذا به 150 متغیر اولیه رسیدیم. اگر ما میخواستیم همین 150 تا را وارد تحلیل ساختاری کنیم یک ماتریس 150 در 150 را باید طراحی میکردیم که هم خیلی مشکل بود و هم کار پژوهشی ما را با چالش زمانی خیلی بلندمدت مواجه میکرد سعی ما بر این بود که با استفاده از پنل مخصوص خبرگان این 150 مسئله ای که مرتبط با اربعین بود در یک بازه که خانم مهندس توضیح خواهند داد غربال کنیم و تعدادش را کم کنیم. در نهایت این مسائل به تعداد 15 متغیر مهم رسید آنها را وارد نرم افزار میک مک کردیم که نتایج خاص خودش را به دست آورد و از آن برای پاسخ به سوالات پژوهش و اهدافی که در ابتدای کار ترسیم کرده بودیم، استفاده کردیم. من بیشتر از این مسدع اوقات دوستان نمیشوم خیلی هم متشکر از مجموعه همکاران در موسسه آموزشی طلوع مهر که هم بستر ارتباط مجازی را فراهم کردند و هم تبلیغات و اطلاع رسانی و سایر مسائل مرتبط با نشست را زحمت کشیدند. از جناب آقای آل احمد، سرکار خانم پناهی تشکر دارم و ممنونم از سایر عزیزانی که بعد از ظهر همت کردند و اختصاص دادند به شنیدن و دیدن این طرح پژوهشی انجام شده. اگر اجازه بفرمایید من موقتاً از حضورتون مرخص میشم اگر انتهای کار سوال یا نکته ای بود که از بیانات عزیزان استفاده بکنیم و حتماً در خدمت خواهم بود و خیلی مشتاق هستم که بیشتر نظرات دوستان را بشنوم چون به هرحال یک موضوعی انتخاب شده که این موضوع هم بُعد معنوی دارد و هم یک کار پژوهشی انجام شده در این زمینه است. موسسه طلوع مهر جزو مراکزی است که رشته کارشناسی ارشد آیند پژوهی دارد و فارغ التحصیل در این حوزه دارد و دانشجویان خوبی در این رشته مشغول به تحصیل هستند لذا برای ما بازخورد گیری خیلی مهم و موثر است. فکر میکنم همکار من هم آماده هستند بنده از حضورتان خداحافظی میکنم و در خدمت سرکار خانم مهندس تقدسی هستیم.
سلام و عرض ادب خدمت تمامی دوستان آینده پژوه و اساتید بزرگوار. تقدسی هستم ادامه موضوع را انشاءالله با همدیگر دنبال خواهیم کرد. قسمت بعدی را اگر بخواهیم دنبال کنیم در رابطه با موضوعاتی هست که ما در این رابطه استفاده میکردیم. بعد از اینکه منابع کتابخانه ای را بررسی کردیم و کار روی ادبیات تحقیق ادامه پیدا کرد 175 مسئله و موضوع اولیه که مرتبط با این پدیده اربعین بود شناسایی شد و این مسائل مشابه را دسته بندی کردیم که به روش اس تیپ وی بود. اس تیپ وی که همانطور که اطلاع دارید یک دسته بندی مرسوم در آینده پژوهی است که برای شناسایی عوامل و پیشرانهای موثر بر موضوعات خاص در طبقه بندی های اجتماعی علم و فناوری محیط زیست اقتصاد سیاسی و فرهنگ و … استفاده می شود. سپس از خبرگان استفاده کردیم و با برگزاری یک پنل محدود برای خبرگان مسائل تکراری یا در واقع مسائلی که مشابه بودند حذف شدند یا بعضی ادغام شدند که در نهایت 150 مسئله از این 175 مسئله در دسته های فوق که خدمتتان عرض کردم تنظیم و آماده انجام فازهای بعدی پژوهش شدند. در فاز اول خبرگان ما به اهمیت هر کدام از این مسائل و اولویت آنها امتیاز میدادند و با استفاده از طیف لیکرت برای هر یک از مسائل، به اولویت آنها امتیازی در بازه بی اهمیت یا همون بی ارزش تا ضروری و اهمیت بسیار زیاد امتیاز داده شد و نتایجی را دنبال کردیم. بخاطر اینکه بتوانیم با خبرگان ارتباط راحت تری داشته باشیم از طریق فرم یا تماس های تلفنی، پرسشنامههایی طراحی شد و در بستر اینترنت اشتراک گذاری شد. خبرگان نظرات خود را از طریق این فرمها به ما دادند و این مسائل به تعداد 150 آیتم شناسایی شده محدود نشد بلکه این اجازه را به خبرگان دادیم که مسائل بیشتری یا موضوعات و عناوین جدیدی را بتوانند اضافه کنند.
در نهایت 15 مسئله به عنوان با اهمیت ترین مسئله شناخته شد که تمام این مسائل، مسائل خیلی مهمی بودند مثل ضرورت توجه به امام حسین و ماهیت قیام ایشان، تداعی مفهوم عصر ظهور برای زائر، انعکاس اخبار اربعین در کانال های خبری ماهوارهها و همچنین نقش شبکه های اجتماعی در کمک به پدیده اربعین و ضرورت توجه ویژه به احتمال اقدامات خرابکارانه و بی نظمی عامدانه در ایام اربعین، نقش موثر حشر الشعبی در برپایی بهتر مراسم اربعین، و اهمیت تامین امنیت جادهها و راههای عراق. یک مسئله مهم دیگه هم بود: ارتباط مفهوم زیارت با پدیده اربعین و ضرورت توجه به امام زمان در زیارت اربعین. از طرفی ضرورت خدمات پلیس و نیروی انتظامی عراق خیلی اهمیت داشت و توجه به وبسایت های خبری خارج عراق در اربعین و همچنین اهمیت وجود امنیت های نظامی که در کشور عراق وجود داشت.
گام دوم اجرای پژوهش همانطور که فرمودند امتیازدهی بر اثر متقابل با اولویت ترین مسائل شناسایی شده بود. مجدداً تعامل با خبرگان در قالب فرم های الکترونیکی انجام شد که این خبرگان شامل مدیرانی که شناسایی شده بودند و در زمینه اربعین فعالیت داشتند یا فعالین فرهنگی غیر ایرانی که خارج از ایران بودند در کشورهای لبنان ، عراق ، الجزایر، پاکستان و تعدادی از موکب های عراقی و دانشجویان و اساتیدی که در این رابطه ما از همه آنها استفاده کردیم. در کل میتوانم بگویم از این 210 نفری که شناسایی شدند 72 نفر تونستند با ما مشارکت کنند 40 نفر ایرانی بودند 32 نفر غیر ایرانی. علت مشارکت پایین هم محدودیتهای اینترنت در عراق بود و همین جور مدت زمان اجرای پژوهش به دلیل اون اغتشاشات داخلی که داخل آن کشور وجود داشت. بعد از این که موضوعات شناسایی شد و امتیازدهی داده شد اثر متقابل و با اولویت ترین مسائل شناسایی شده مجدداً در تعامل با خبرگان شروع شد و این بار بصورت ماتریس اثرات متقابل یا همان تاثیر متقابل شروع کردیم و از ایشان خواستیم که به رفتار متقابل هر مسئله نسبت به سایرین، امتیاز بدهند. در این فاز وضعیت هر مسئله در ارتباط با 14 مسئله دیگه زوج به زوج مورد بررسی قرار گرفته شد و هر خبره با توجه به سابقه عینی و ذهنی و مطالعاتی که داشت به نقش هر مسئله در قبال سایر مسائل دیگه و میزان تاثیرگذاریشون نظر دادند. ابعاد ماتریس هم همانطور که عرض کردم 15 در 15 و در نرم افزار میک مک این ماتریسها تحلیل شد که میزان تاثیر پذیری هر کدام از آنها که تاثیر پذیری مستقیم بود و غیر مستقیم نشان داد که مسائل میتوانند بر هم اثر داشته باشند و یا هیچ اثری بر روی هم نداشته باشند. نتایج نشان داد 35 مورد رابطه با تاثیر کم گزارش و 23 رابطه با تاثیر متوسط، و 12 رابطه هم با تاثیر زیاد که در خصوص شاخص های آماری ماتریس دو بار چرخش داده شد و که ما میخواستیم به نتیجه مطلوب و بهینه برسیم. در خصوص توافقی که خبرگان داشتند بالای 70% سه مورد گزارش شد 50تا 69 % شانزده مورد و همینطور 40 و 58 و 15 مورد شناسایی شد. که خبرگان 55% روی 15 مورد توافق داشتند که در واقع همون 15 موردی بود که خدمتتان قبلاً توضیح دادم. نهایتاً به این شکل رسیدیم که در واقع تجزیه و تحلیل یک سیستم الگوی سیستم پایدار چطور و الگوی سیستم ناپایدار چطور است و میزان تاثیر گذاری و تاثیر پذیری مسائل را میتونید ببینید. متغیرهایی که بالای قطر هستند در واقع متغیرهایی ریسک نامیده میشوند چرا؟ چون ظرفیت باز تبدیل شدن به بازیگران کلیدی را دارند به سرعت تغییرات روی آنها اثر میگذاره و آنها این تغییرات را خیلی سریع به متغیرهای وابسته در ناحیه 2 منتقل میکنند. متغیرهایی که زیر خط افقی قرار میگیرند متغیرهای هدف و نتایج سیستم را به نمایش میگذارند که با توصیف متغیرهایی که تاثیر بالایی دارند و قابل کنترل نیستند نمیتوانیم بگویم که میتوانیم به آنها بعنوان متغیرهای راهبردی حساب کنیم.
اگر مشاهده کنید ناحیه 1 متغیرهای راهبردی یا دو وجهی هستند که بصورت بسیار تاثیر گذار و تاثیر پذیر عمل میکنند که در قسمت شمال شرقی نمودار قرار میگیرند از طرفی هم قابل دستیابی و کنترل هستند هم بر پویایی و تغییر سیستم تاثیر میگذارند یعنی اگر بخواهم بصورت شفاف عرض کنم، شاخص های ناپایداری را تشکیل میدهند. اگر به ناحیه 2 نگاه کنید برنامه ریزانی که در این قسمت تصمیم میگیرند خیلی کم و به ندرت قادر به تغییر در متغیر قرار گرفته در ناحیه 2 هستند چرا چون که متغیرهای ناحیه شمال غربی که روی این نمودار نمایش داده میشوند بعنوان کلاً بحرانی ترین مولفهها و بیشتر تاثیر گذار و کمتر تاثیر پذیر هستند و متغیرهای ورودی محسوب میشن و متغیرهای محیطی هم عموماً در این قسمت قرار میگیرند که توسط سیستم قابل کنترل نیستند. متغیرهای ناحیه 3متخصص تاثیر گذاری و تاثیر پذیری بسیار پایین دارند و نمیتوانند متغیرهای راهبردی در واقع به حساب بیاریم آنها در قسمت جنوب شرقی نمودار قرار میگیرند و متغیرهای مستقل و مستثنی نامیده میشوند. این متغیرها اگر بخواهم خیلی عامیانه عرض کنم از سایر متغیرهای سیستم اصلاً تاثیر نمیگیرند در آنها هم تاثیر ندارند و ارتباط بسیار کمی با سیستم دارند و همانطور که خدمتتان عرض شد میتوانیم سه نمونه متغیر کلاً دسته بندی کنیم متغیرهای گسسته متغیرهای اهرمی ثانویه و متغیرهای تنظیمی. گسسته به آن متغیرهایی میگوییم که در نزدیک مبداء مختصات قرار میگیرند و ارتباطی به پویایی و تغییرات کنونی سیستم ندارند اهرمی ثانویه متغیرهایی هستند که مستقلاند بیش از اینکه آنها تحت تاثیر باشند بیشتر تاثیر میگذارند ولی روی خط قطبی قرار دارند و بعنوان معیار سنجش حساب میشوند یا بعنوان معیار سنجش قابل استفاده هستند، متغیرهای تنظیمی هم زیر خط قطر و که نزدیک مرکز کل دیتاها قرار دارند و میتوانند بعنوان اهرم ثانویه هدف های ضعیف و متغیرهای ریسک ثانویه را مورد تحلیل قرار بگیرند. متغیرهای ناحیه 4 را اگر نگاه کنید این محدوده به دلیل اینکه وابستگی های خیلی شدیدی دارند به سایر متغیرها خاصیت راهبردی اصلاً ندارند و بیشتر از سایر متغیرها نتیجه میشوند یعنی چی یعنی هم متغیرهای ناحیه 1 چون راهبردی هستند هم قابلیت کنترل دارند هم در سیستم تاثیر میگذارند تاثیر گذاری آنها هم قابل قبول است، یعنی از انتهای ناحیه 3 ما توی این شکل به انتهای ناحیه 1 نزدیک میشویم بر میزان اهمیت و راهبردی بودن متغیر اضافه میشود.
در این تحقیق ما به موضوعاتی رسیدیم که در این رابطه مطرح شده بود ناحیه 1 نمودار ارتباط مفهومی بسیار با پدیده اربعین اثرگذاری خیلی بالایی داشت و اثرپذیری بالایی هم بود در ناحیه1 قرار دارد. از طرفی تداعی مفهوم اثر ظهور برای زائر، ضرورت توجه به امام حسین (ع) و ماهیت قیام ایشان، اینها همه در ناحیه 1 قرار گرفتهاند ناحیه 2 که اثر گذاری بالا و اثرپذیری پایین داشت نقش شبکه های اجتماعی در کمک به پدیده های اربعین بود انعکاس اخبار اربعین در شبکه خبری ماهواره ها، ضرورت توجه به امام زمان در زیارت اربعین ، و توجه به وبسایت های خبری خارجی به اربعین، ناحیه 3 اثر گذاری پایین و اثرپذیری پایین داشت مثل تامین امنیت شهروندان ، اهمیت وجود امنیت نظامی، کلاً مسائل امنیتی و پلیس توی این زمینه بررسی شد. ناحیه 4 که انتهای مطالب توضیح دادم اثر گذاری پایین و اثر پذیری بالا داشت. مانند ضرورت توجه به احتمال اقدامات تروریستی در عراق نقش موثر حشدالشعبی در برپایی بهتر مراسم اربعین و همچنین ضرورت توجه به احتمال اقدامات خرابکارانه و بی نظمی که میتوانند در جریان اربعین بطور عامرانه و عامدانه وجود داشته باشد.
در نهایت به مسائل راهبردی در این تحقیق که بیشتر میزان تاثیر گذاری و تاثیر پذیری بر سایر مسائل هستند از طرفی مانند ارتباط مفهوم زیارت با پدیده اربعین و تداعی مفهوم اثر ظهور برای زائر و همچنین ضرورت توجه به امام حسین (ع) و ماهیت قیام عاشورا تاکید شد. این مسائلی که بعنوان مسائل راهبردی مطرح شده اند قابلیت تبدیل شدن به بازیگران کلیدی در پدیده اربعین خواهند داشت و همچنین قدرت راهبردی بالاتری دارند بخاطر همین میتونند کلاً موجب ناپایداری در سیستم باشند لذا میتوانیم بطور هوشمندانه به این مسائل توجه کنیم و ظرفیت های کارآمدی برای این مسائل در آینده ایجاد کنیم. از طرفی مسائل اثر گذار را مطرح کردیم که در اینجا بوجود آمد مانند نقش شبکه های اجتماعی در کمک به پدیده اربعین ، انعکاس اخبار اربعین در کانال خبری، و همچنین ضرورت توجه به امام زمان در وضعیت اربعین و در نهایت توجه به وبسایت های خبری که خیلی تاثیر گذار و نقش بسیار مهمی خواهند داشت. این مولفهها کاملاً بحرانی هستند و براحتی قابل کنترل نیستند ولی با تغییر در آنها میتوانیم به شدت در مسائل ناحیه 4 اثر بذاریم .
مسائل مستقلی هستند مثل تامین امنیت شهروندان و زائران در شهرهای زیارتی امنیت نظامی، ضرورت توجه به امنیت اینها مسائل مستقل نامیده شدند که در ناحیه 3 قرار گرفتند و میتونه متغیرهای مستقل و مستثنی باشند. در واقع میتوانیم بگیم این مسائلها که مستقل هستند نه باعث توقف میشن نه ایجاد تردید در سایر مسائل بوجود خواهد آورد. مسائل وابسته که در مورد توجه به اقدامات تروریستی که ممکن است بوجود بیاید همان نقش موثر حشدالشعبی که تا الان خیلی تاثیر گذار بوده، ضرورت توجه به اقدامات خرابکارانه و بی نظمی که میتواند در جریان اربعین بوجود بیاید که این مسائل وابستگی و تاثیر پذیری خیلی زیاد و تاثیر گذاری خیلی کمی در پدیده اربعین دارند و جزو مسائل بسیار وابسته ای در این سیستم شناسایی شدند.
به طور کلی در جمع بندیای که ما در این پژوهش انجام دادیم میتوانم بگویم که در فرایندهای آینده پژوهی خیلی مسائل زیادی شناسایی میشود که خیلی مهم است بتوانیم روابط بین این مسائل را بیرون بیاریم و تاثیر هر کدام از این متغیرها را روی یکدیگر بررسی کنیم و بگویم که هیچ کدام در واقع از این مسائل به طور کلی مستقل و جدای از هم نیستند هر کدام میتوانند تاثیر بگذارند، تاثیر بپذیرند یا روابط بین همدیگر را تغییر بدهند. مسئله مهمتری مثل نقش شبکه های اجتماعی ، فضای مجازی میتواند واقعاً به پدیده اربعین کمک شایانی کند، بیشترین اثر گذاری را میتواند داشته باشد از دید خبرگان این را گفتند و همینطور دو مسئله ارتباط مفهوم زیات با پدیده اربعین و ضرورت توجه به امام حسین (ع) و ماهیت قیام ایشان که میتواند بیشترین میزان تاثیر پذیری مستقیم نسبت به مسائل دیگر که مرتبط با اربعین هستند را داشته باشد. طبق نموداری که بررسی کردیم و نقشه پراکندگیاش را دیدیم (که شبیه شکل گلابی شکل بود) میتوانیم بگویم وضعیت سیستم پایدار است یا ناپایدار است. در واقع این پراکندگی به علت وضعیت ناپایداری سیستم است و این ناپایداری میتواند شامل موضوعات و مسائلی بشود که روی مسائل دیگر اربعین به طور مستقیم تاثیر بگذارد. ممکن است شرایط اصلاً پایدار نباشد و واقعاً اینجا پایدار نیست و اگر بنا باشد مسئله اربعین را خیلی شفاف بررسی کنیم و خیلی شفاف یک مدیریت خوبی داشته باشیم باید سیستم را به سمت پایدار شدن جلو ببریم و هر چه سیستم را به سمت پایدار شدن سوق بدیم خب موفق تر خواهیم بود. از طرفی بعلت کمبود زمانی که داشتیم تاثیرات غیر مستقیم مسائل غیر مرتبط با اربعین و تحلیل آنها ارائه نشد انشاءالله بتوانیم در آینده در فرصتی دیگر آن مسائل را بررسی و تحلیل کنیم. ما از منابع زیادی در این تحقیق استفاده کردیم در این پژوهش در واقع هدف اربعین شناسی بود در مباحث مرتبط با آن که در قالب پژوهش و مقاله و پایان نامه افرادی که علاقمند هستند میتوانند شروع بکار کنند، میتوانند از مقاله و پژوهش ما استفاده کنند ما میتوانیم منابع را در اختیارشون بگذاریم شاید دوستان بتوانند از زوایای بیشتری به مسائل نگاه کنند و دید جامع تری نسبت به اربعین بوجود بیاد که بتوانیم به پایداری سیستم برسیم.
صحبت دیگری ندارم امیدوارم صحبت ها مفید واقع شده باشد و با این تلاش اندکی که ما داشتیم شما را خشنود کرده باشیم. از تمامی دوستان تشکر میکنم از سرکار خانم باقر پناهی هم تشکر میکنم که این جلسه را تشکیل دادند از جناب آقای دکتر شراهی که در این شرایط به ما کمک کردند تشکر میکنم. با تشکر از شما.
قاسمی: بنده هم خیلی تشکر میکنم مجدداً از همکاران در مجموعه و موسسه آموزشی طلوع مهر و همه عزیزانی که لطف کردند و تحمل کردند و این ارائه را همراه ما بودند همینطور از استاد بزرگوارم آقای دکتر مولایی که هم در حوزه بحث روش پژوهش ما در زمان کار از ایشون تجربه کسب کردیم و لطف کردند در این نشست هم خدمتشون بودیم جناب آقای دکتر فولادی که منت گذاشتن و خوشحالمان کردند و در این جلسه هم حضور داشتند از همه عزیزان تشکر میکنیم و امیدواریم که همیشه سلامت و موفق باشید. خدا نگهدار شما.